زبان و گویش ایرانیان از گذشته تا حال پانترکها و تجزیه طلبها بخوانند(گستره زبان ایرانی از ترکیه تا مرز چین)

زبان‌های ایرانی یکی از شاخه‌های زبان‌های هندوایرانی از خانواده بزرگ زبان‌های هندواروپایی هستند.
مهمترین زبان‌های ایرانی امروزی عبارتند از: فارسی (پارسی، دری، یا تاجیکی)، کردی، پشتو، بلوچی، لری، تالشی، مازنی، گیلکی، تاتی و آسی.
زبان‌های ایرانی بیشتر در کشورها و مناطق ایران، افغانستان، تاجیکستان، باختر پاکستان، کردستان ترکیه، کردستان عراق، و بخش هایی از آسیای میانه و قفقاز روایی دارد.

براورد می‌شود که امروزه حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون تن به زبان‌های ایرانی سخن بگویند. بنیاد تابستانی زبان‌شناسی (SIL International) در سال ۱۳۸۴ براورد کرده‌است که امروزه به حدود ۸۷ گونه از زبان‌های ایرانی سخن گفته می‌شود؛ که شمار سخنوران بزرگترین این زبان‌ها به طور تخمینی عبارتند از: فارسی (۶۰ میلیون تن)، کردی (۲۵ میلیون تن)، پشتو (۲۵ میلیون تن)، و بلوچی (۷ میلیون تن).

پیشینه

زبان اوِستایی، گویش مردم اطراف دریاچه هامون در سیستان بوده و زرتشت کتاب خود را به این زبان نوشته‌است.
پارسی باستان زبان مادری و زبان میهن اصلی خانواده و دودمان هخامنشی بوده‌است. نخستین شواهد نوشتاری از این زبان، سنگ‌نبشته بیستون است که تاریخ آن به قرن ششم پیش از میلاد برمی گردد.

زبان‌های ایرانی از نظر تاریخی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

1. زبان‌های ایرانی باستان
2. زبان‌های ایرانی میانه
3. زبان‌های ایرانی نو

زبان‌های ایرانی نو

زبان‌های ایرانی نو به دو دسته بخش می‌شوند:
شرقی
غربی
زبان‌های ایرانی نو با این که اساساً در ایران، افغانستان و تاجیکستان متمرکز شده‌اند اما حقیقتاً گستره جغرافیایی بسیار وسیع تری را در بر می‌گیرند شامل مناطقی در قفقاز، آسیای میانه، ترکستان چین، پامیر، ترکیه، سوریه، عراق و شبه قاره هند.

زبان‌های ایرانی‌تبار شرقی

نمونه زبان‌های شرقی ایرانی تبار این‌ها هستند:
پشتو
آسی
زبان‌های پامیری
پاشایی
یغنابی

زبان‌های ایرانی‌تبار غربی
زبان‌های ایرانی تبار غربی به دو گروه دسته بندی می‌شوند:
غربی شمالی
غربی جنوبی
آذری
تالشی
تاتی
تبری
گیلکی
دیلمی
زبان‌های کردی‌تبار
سورانی
کرمانجی
کلهری
لکی
دیلمی
بلوچی
زازا-گورانی
سمنانی
سنگسری

گروهی شاخه زازا-گورانی از زبان‌های شمال غربی ایرانی‌تبار را نیز زیرشاخه‌ای از زبان کردی می‌گیرند اما بسیاری از زبان‌شناسان با این دیدگاه همداستان نیستند و زازا-گورانی را شاخه مستقلی از زبان‌های شمال غربی می‌دانند.

نمونه‌های غربی جنوبی:

فارسی
لری
لارستانی
بشاگردی
کومزاری

زیرشاخه فارسی به سه دسته عمده بخش می‌شود: فارسی (ایران)، فارسی دری (افغانستان)، فارسی تاجیکی (تاجیکستان)

زیرشاخه لری هم شاخه‌هایی دارد مانند لری، لکی و بختیاری
کومزاری در شبه جزیره مسندام عمان صحبت می‌شود و تاتی آران در پیرامون باکو. تاتی آران را نباید با زبان‌های تاتی تبار شمال غربی ایران اشتباه گرفت. زیرا آن زبان‌ها از تبار زبان مادی هستند ولی تاتی آران از تبار فارسی است و تنها همانند نامگذاری دارند.

زبانهای ایرانی نو زبانهایی هستند كه پس از فتح ایران به دست مسلمانان به تدریج در مناطق مختلف پدیدار شدند و با آنكه برخی از آنها همزمان با برخی از زبانهای ایرانی میانه رایج بودند، از لحاظ ساختاری تحول‌ هایی در آنها مشاهده می‌ شود كه آنها را از زبانهای ایرانی میانه متمایز می‌ سازد. مورخان و جغرافیانویسان دوره‌ی اسلامی، همچون اصطخری در المسالك والممالك، مقدسی در احسن التقاسیم و حمدالله مستوفی در نزهه القلوب، نام و گاه نمونه‌ هایی از واژه‌ ها یا جمله‌ های برخی از زبانها و گویش‌ های ایرانی نو را كه پیش از سده 10ق/16م در مناطق مختلف ایران رواج داشته است- آورده‌ اند.

اكنون مركز زبانهای ایرانی نو، ایران، افغانستان و تاجیكستان است،‌ اما برخی از آنها در جمهوری‌ های آسیای مركزی، تركستان چین،‌ تركیه، كشورهای حاشیه خلیج فارس، سوریه، شبه قاره هند، عراق، فلات پامیر و قفقاز نیز رواج دارد. از میان زبانهای ایرانی نو فقط فارسی (با 3 گونه اصلی ایرانی، افغانی، و تاجیكی) و یغنابی به ترتیب بازمانده‌ های مستقیم فارسی میانه و سغدی هستند؛ اصل و نسب دیگر زبانهای ایرانی نو به درستی دانسته نیست.
مهم‌ ترین و متداولترین زبان ایرانی نو فارسی دری است. دیگر زبانها و گویش‌ های ایرانی نو را – كه شمارشان به صدها می‌ رسد – بر پایه قرابت‌ های ساختاری و جغرافیایی به دو گروه غربی و شرقی تقسیم كرده‌ اند:

زبانها و گویش‌ های ایرانی نو غربی اینهاست:

1. گویش‌ های مركزی ایران:

این گویش‌ ها را – كه در منطقه میان اصفهان، تهران‌،‌ همدان و یزد رواج دارد – به 6 گروه تقسیم می‌ كنند:

* گروه شمال غربی در غرب جاده قم – اصفهان: خوانساری، محلاتی، و انشانی...؛
گروه شمال شرقی در منطقه كاشان و نطنز:‌آرانی، ابوزید آبادی، ابیانه‌ ای، بادرودی، تاری، جوشقانی، سویی، فریزندی، قهرودی، كشه‌ ای،‌میمه‌ ای،‌نطنزی، یرندی، گویش یهودیان كاشان،...؛

گروه جنوب غربی در اصفهان: سدهی، كفرانی، گزی، ورزنه‌ ای، گویش یهودیان اصفهان....؛
گروه جنوب شرقی: اردستانی، اناركی،‌ زفره‌ ای، نائینی،‌گویش زردشتیان كرمان و یزد (معروف به بهدینی)،‌گویش یهودیان كرمان و یزد...؛
گویش‌ های منطقه‌ی تفرش: آشتیانی، آمره‌ ای الویری، كهكی، وفسی، ویدری...؛
* گویش‌ های دشت كویر: خوری،‌فروی (یا فرویگی) مهر جانی....

2. گویش‌ های حاشیه دریای خزر:‌

* گویش‌ های گیلكی:‌رشتی، لاهیجانی، لنگرودی، ماچیانی...؛گویش‌ های مازندرانی (طبری كهن): بابلی، ساروی، شهمیرزادی، گرگانی (اكنون مرده است)
* گویش‌ های منطقه سمنان: افتری، بیابانكی، سرخه‌ ای، سمنانی، سنگسری، لاسگردی...،

3. گویش‌ های شمال غربی:

* تاتی شمالی در میان یهودیان داغستان و شمال شرقی جمهوری آذربایجان؛
تاتی جنوبی در میان مسلمانان و برخی از مسیحیان شمال شرقی جمهوری آذربایجان؛
گویش‌ های تالشی در آذربایجان ایران و جمهوری آذربایجان: پره‌سری،‌ زیده‌ ای، ماسالی، ماسوله ای...،
* گویش‌ های آذری كه گاه تاتی خوانده می‌ شوند: اشتهاردی، الموتی، تاكستانی، چالی، خوینی، رودباری، سگزآبادی، شالی، كجلی، كرینگانی،‌هرزنی، هزاررودی....

4. گویش‌ های جنوب غربی:

* سیوندی
گویش‌ های منطقه فارس: اردكانی، بورنجانی،‌خلاری، دشتستانی، دوانی، سمغانی، كلاتی، كندازی، ما سر می...؛
* گویش‌ های لری: بختیاری،‌ فیلی، كهگیلویه‌ ای، گیانی، ممسنی

5. گویش‌ های جنوب شرقی:

* گویش‌ های لارستانی: اردی، اوزی، بستكی، بنارویه‌ ای، بیخوبی،‌خنجی، فداغی، فیشوری، گراشی، لاری …،
گویش‌ های بشاگردی: بندری (در بندر عباس)‌، رودانی،‌رودباری، مینابی، هرمزی….،
* كمزاری: در شبه جزیره مسندم در عمان.

6. گویش‌ های كردی:

* كردی شمال غربی (یا كرمانجی) در آذربایجان غربی، كردستان، خراسان، بلوچستان، افغانستان، تركیه و سوریه؛
كردی شمال شرقی در جمهوری‌ های آذربایجان، ارمنستان، تركمنستان، قرقیزستان، قزاقستان، گرجستان، و نیز در موصل و دوهك عراق، معروف به بادینانی:
كردی مركزی: سورانی (در اربیل، خانقین، سلیمانیه و كركوك(. سنه‌ ای (سنندجی) و مكری(در جنوب آذربایجان غربی و كردستان)؛
* كردی جنوبی: سنجابی، كرمانشاهی، كلهری،‌لری پشت كوه. لكی.

7. گویش‌ های زازا و گورانی، كه گاه به غلط كردی خوانده می‌ شوند:

* زازا یا دیلمی در میان كردهای تركیه؛
* اورامانی (در غرب سنندج در پاوه،‌نوسود،...)، باجلانی (در اطراف سر پل زهاب، قصر شیرین،‌خانقین،‌كركوك، موصل،...)،كندوله‌ ای (در شمال شرقی كرمانشاه) وگورانی (در شمال كرمانشاه).

8. گویش‌ های بلوچی:
رخشانی (در میان اكثر بلوچ‌های ایران، افغانستان، پاكستان و نیز در شهر مرو در تركمنستان)،‌سراوانی (در بلوچستان ایران)،‌ كچی (در مكران پاكستان)، لاشاری (در جنوب ایرانشهر)، بلوچی شرقی (در شرق وشمال شرقی كویته‌ی پاكستان)،‌ كرشی (در میان شترداران ایل قشقایی در فارس) و گویش‌ های ساحلی (در ایران و پاكستان).

زبانها و گویش‌ های ایرانی نو شرقی اینهاست:

* آسی، در مناطق مركزی قفقازی با دو گویش ایرونی (گویش شرقی) و دیگوری (گویش غربی).

پشتو، در افغانستان و پاكستان با 4 گویش اصلی شمال شرقی (پیشاوری)،‌ شمال غربی (كابلی)، جنوب شرقی) (وزیری) و جنوب غربی (قندهاری).
ارموری و پراچی، در شرق افغانستان و پاكستان.
مونجانی و یدغه: مونجانی در دره مونجان در شمال شرقی افغانستان و یدغه در شرق دره مونجان.

یغنابی، در دره یغناب در تاجیكستان.

زبانهای پامیر،‌ در دو سوی رودخانه‌ی آب پنجه در مرز افغانستان و پاكستان:

اشكاشمی، زباكی، سنگلیچی، وخی؛ ونجی (اكنون مرده است)؛
برتنگی، رشروی، روشانی، شغنی، سریكلی. سریكلی شرقی‌ ترین زبان ایرانی نو است و در كنار مرزهای چین رواج دارد.